2 Ianuali 1894

                     HE MOʻOLELO KAʻAO HAWAIʻI NO LAUKAʻIEʻIE

                     Ke Kino Kamahaʻo I Loko O Ka Pūnohu Uakoko
                          Ke Kāhuli Leo Leʻa o ke Kuluaumoe
                                  O nā Pali o Waipiʻo, Hawaiʻi

                          Unuhi ʻia e Mose Manu no "KA LEO"
​
                      Hoʻoponopono ʻia na Kamalani M. Johnson

              Māhele Pūkaʻina 1 - Ka Leo o ka Lahui - 2 Ianuali 1894

[Hoʻākāka: E nā makamaka, nā hoaloha––nā poʻe i kamaʻāina me aʻu––a me ka hanauna hou, aloha ʻoukou. Ma muli o nā kono mai a nā hoa lehulehu iaʻu e hoʻopuka hou i moʻolelo no ka pōmaikaʻi o ka poʻe heluhelu, a ʻo ia kēia moʻolelo kaʻao Hawaiʻi nona hoʻi ka inoa e kau aʻela ma luna, a nāu e ka mea heluhelu e wae, a kaʻana iho i kou makemake a paulehia ʻoe i ka nanea me ka mea nona kēia moʻolelo “mai ʻoni hoʻi ʻoe,” no ka mea, ʻo kā ia nei hana ia ʻo ka hone––ka lou––ʻo ka ʻaka ʻo ke kāunu––ʻo ka lawe a lilo i Ka Leo i hoʻolawa ʻia ai nā ʻiʻini ou e ka mea heluhelu a hiki i kona hopena, a e hoʻomaka kākou e kamaʻilio i ka mea nona kēia moʻolelo].
Ua ʻōlelo ʻia nā kūpuna kahiko o ka lāhui kanaka o Hawaiʻi nei, ʻo ia hoʻi nā mokupuni he ʻumikumamālua. Ua lilo i mea paʻa naʻau a walewaha nā moʻolelo o nā akua me ke kūʻauhau o nā aliʻi, a me nā moʻolelo kaʻao he lehulehu wale ma ka ikaika  o ko lākou lolo, a pēlā nō me kā lākou mau mele, a he ʻoi aku o ka noʻeau me ka pōliʻuliʻu, ka mamao hoʻi o kā lākou mau mea a pau i hana ai maiā kākou aku nā hanauna hou, a e like me ko lākou ʻano i loaʻa mai ai ka mea nona kēia nanea. ʻO kēlā ʻāina awāwa ʻo Waipiʻo ma Hāmākua, Hawaiʻi, nona hoʻi nā pali kaulana i holo i ke mele ʻia e nā [a]liʻi:
Maikaʻi Waipiʻo he alolua nā pali e pōʻai a puni––a hapa ma kai
Pīhoihoi i ka piʻina o Koaʻekea
Piʻi nō a hoʻomau i Kaholoakuaiwa
ʻO Koaʻekea, he kāne, a ʻo Kaholoakuaiwa kāna wahine. He mau keiki papa lāua no ia awāwa ʻo Waipiʻo nā mākua a me nā kūpuna mai, a no lākou hoʻi nā pali hulaʻana. Ua noho lāua ma ke ʻano hoʻāo [male] he kāne a wahine. He pili kaikunāne a kaikuahine naʻe lāua, ma ke ʻano hanauna o nā mākua, ua noho lāua ma uka o Waipiʻo ma kahi i kapa ʻia ʻo ʻUlu, he wahi mākaʻikaʻi ʻia e nā malihini.
I nā lā ʻōpio nō o ko lāua noho ʻana, ua hōʻike mai nā ʻōuli ʻīloli hāpai keiki o Kaholoakuaiwa; no laila, ua kūkā ʻōlelo ihola lāua me ka holo like o ko lāua manaʻo ʻana, a ʻo ia hoʻi kā Koaʻekea i ʻōlelo aku ai i kāna wahine, “He nani hoʻi kēnā e kaʻu wahine, ke hōʻike mai nei kou mau helehelena e hāpai ana ʻoe; a i hānau mai he keiki kāne, a laila, naʻu e kapa i kona inoa, ʻaʻole nō hoʻi e lilo aku i ko kāua mau makua kāne a ʻohana paha ka hānai ʻana, a ʻaʻole hoʻi i kekahi poʻe ʻē aʻe i pili iā kāua; akā hoʻi, i hānau mai a he kaikamahine, a laila kapa iho nō hoʻi ʻoe i ka inoa ma kou ʻaoʻao.”
“ʻAe,” wahi a kāna wahine.
E like me ke ʻano mau o ka wahine hāpai keiki, i ke kokoke ʻana aku e puni, ʻo ia hoʻi nā lā e hānau ai, ua hoʻomākaukau ihola ʻo Koaʻekea i nā pono kapa no ke keiki, a ua hele aku ʻo ia i mua o kona kaikuahine ponoʻī, ʻo ia hoʻi ʻo Pōkahi a me kona kaikoʻele, ʻo ia hoʻi ʻo Kaukini, ma luna aku o Waipiʻo a me Waimanu, a he wahi hoʻi ia na ia mau kupuʻeu i noho ai a aloha: “I ka uahi manu a Kamaʻino.” No laila, ʻaʻole nō hoʻi he mea hewa nāu e ka mea heluhelu ke hoʻoheno iho:
ʻIke iā Kaukini he lawaiʻa manu
He ʻupena kuʻu i ka noe ko Pōkahi
Ua hoʻopuni i ka ʻohu na Kīkepa
Ke naʻi ala i ka luna o Kaʻauwana
ʻO Kauahi ke kāpeku e hei ai
Ka iʻa manu o Pūʻawaliʻi
ʻO ke [a]liʻi wale nō kaʻu makemake
ʻO ka luhi o māua me ia nei
ʻO ko mākou leʻaleʻa nō ia, ua ʻi–ke–a
I kēia manawa a Koaʻekea i hiki aku ai ma kahi noho o kona makuahine me kona kaikoʻeke, ua paʻē maila ka leo mahamaha o kona kaikuahine me kāna kāne, “Māmā wale hoʻi nā wāwae o ka hele ʻana mai nei?”
“ʻAe,” wahi a kona kaikunāne.
Iā Koaʻekea i komo aku ai i loko o ka hale, ua uē aʻela kona kaikuahine me ka leo nui, a he manawa ia no ko lāua mau waimaka e pulu ana i nā lihilihi; aia i kēia wā a lāua nei e uē ana, ʻo ia nō ka manawa a Kaukini i puka aku ai mai loko aku o ka hale, a hele akula no loko o ka ulu lāʻau nahele me nā pali kahakō o uka o Waimanu, ma ka hana i maʻa iā ia he lawaiʻa manu no ia kuahiwi. A no ka wā pōkole loa, ua hoʻi maila ʻo ia me ka ʻauamo manu, a hiki ma kekahi hale ʻokoʻa ʻē aku o lāua ua ʻāwīwī koke ʻo ia i ka hoʻā ʻana i ke ahi me ke kau ʻana i nā pōhaku “ʻeho makaiʻa i maiau ʻia, a e like me ka nui o nā manu i makemake ʻia, pēlā nō ka nui o nā pōhaku i hoʻō aku ai i loko o ka manu.
I ka pau ʻana o nā manu i loko o nā ipu “pūholo,” ua hoʻomākaukau ʻia maila ka ʻai me nā meaʻai ʻē aʻe he nui wale. Ma hope iho o ia wā, ua lawe aku ʻo ia i kēia mau meaʻai a hiki i mua o ke alo o kona kaikoʻeke, a pane akula ʻo ia me ka leo ohaoha e hoʻopau i ka ʻuā, he makamaka make, ʻo ka ʻai ma mua, o ma hope aku ka huaʻōlelo; a no kēia huaʻōlelo maikaʻi, ua hoʻokō ʻia ko Kaukini manaʻo.
I ka hoʻomaka ʻana o lākou nei e ʻai, ʻaʻole i pau ka manu ʻuaʻu hoʻokahi iā Koaʻekea kaua mea ʻo ka momona o ka manu. Ma hope iho o kā lākou pāʻina ʻana, ua hoʻopuka akula ʻo Pōkahi i kāna ʻōlelo i kona kaikunāne..