top of page
IMG_2641.jpeg

3 Ianuali 1894

                    HE MOʻOLELO KAʻAO HAWAIʻI NO LAUKAʻIEʻIE
                   Ke Kino Kamahaʻo I Loko O Ka Pūnohu Uakoko
                          Ke Kāhuli Leo Leʻa o ke Kuluaumoe
                                    O nā Pali o Waipiʻo Hawaiʻi


                               Unuhi ʻia e Mose Manu no “KA LEO”


       Māhele Pūkaʻina 1 - Helu 1 - Ka Leo o ka Lahui - 3 Ianuali 1894


“He aha ka huakaʻi o ka hiki ʻana mai nei e ko māua hānau mua?”
“I kiʻi maila au iā ʻolua, no ka mea, ua kokoke loa ka wahine a kāua e hānau.”
I ka pau ʻana o kēia mau ʻōlelo, ʻo ko lākou nei liuliu aʻela nō ia i ka hele; a iā lākou i haʻalele aku ai i ka home noho kuahiwi o Kaukini mā, ua hele maila lākou a hiki i lalo o Waipiʻo, aia hoʻi, ua kupu aʻela ka manaʻo i loko o Pōkahi e hele i ka lihi kahakai lau limu––a ʻopihi hoʻi, no laila, ua ʻōlelo akula ʻo ia i kona kaikunāne a me kāna kāne, “E piʻi ʻē aku ʻolua ma mua, a ma hope aku nei hoʻi au e piʻi aku ai, e hele aʻe hoʻi au ma kahakai i wahi lau limu, maliʻa hoʻi he ʻono ka ʻōpū keiki i kahi mea pili kai lā, e aho hoʻi ia, ua kokoke.”
No kēia mau ʻōlelo a Pōkahi, ua lilo ia he mea maikaʻi i waena o lākou, a ua iho akula ʻo Pōkahi no kahakai, e hele ana hoʻi ma nā wahi paʻalā a me nā pali kahakai o Waipiʻo me Waimanu a hana ihola ʻo ia e like me kona makemake, a ʻohi maila ʻo ia me nā lau līpoa, a ʻike ʻo ia, ua lawa kāna mea i makemake ai; no laila, ua ukali aku ʻo ia ma hope o ke ala piʻi kuahiwi a kāna kāne me kona kaikunāne e hoʻi lā.
ʻO kēia alanui a lākou e piʻi nei, he alanui ia ma ke kahawai wale nō e piʻi ai, e ʻaʻe ʻaʻe ana ma luna o nā pōhaku me nā pihaʻā moe wai o uka, a me nā kumu wāʻihi, a he kūʻono loa kēia wahi i loko o ke kahawai o Waipiʻo.
Iā Pōkahi i hōʻea aku ai i uka o ʻUlu, ka home hoʻi o kona kaikunāne me kāna wahine, ʻo ko Koaʻekea mā hiki ʻana iho nō ia, ʻoiai lāua e lawelawe mai ana iā Kaholoakuaiwa, e hoʻomaka ana e nahunahu nō nā kuakoko e hākōkō ana me ke keiki i loko o kona ʻōpū; a ma kēia ʻano, ua akahele ihola ko Pōkahi lawelawe ʻana aku i kona kaikoʻeke me kona mau waimaka e hāʻule makawalu ana ma kona mau pāpālina.
Ka Hānau Kamahaʻo ʻAna Mai o Laukaʻieʻie
Me Kona Hānau Muli Kaikunāne
I kēia wā e nahunahu nei ʻo Kaholoakuaiwa, ua puka maila ka ʻinaʻina, me ka nānā pono ʻole ʻia iho nō naʻe o ia mea; a ʻaʻole nō hoʻi he mau ʻōuli a ʻano kāhoaka ʻē aʻe e hāʻupu aʻe ai he mea kino pāhaʻohaʻo kēia, ua kāpae loa ʻia aku ia mea me ka hoʻomaopopo ʻole ʻia aku; akā, aia naʻe ke nānā ʻia maila e kekahi mau mana kupua, e hoʻolilo i kino ʻano kaikamahine lau nāhelehele noho kuahiwi; no laila, ua lawe ʻia aku kēia mea e Koaʻekea, a hoʻolei ʻia akula i loko o ke kiʻowai ma ke kahawai; a ʻo ia ka manawa i hoʻopūnana iho ai ʻo ka pūnohu uakoko ma luna o ka wai me he ʻuhane ala no ke Akua; a ʻo ia hoʻi kāu e ka mea heluhelu e huli aku ai a nānā i ka ʻōlelo o ka Buke Nui, “Hoʻopūnana ihola ka ʻuhane o ke Akua ma luna o ka wai,” ʻaʻole anei ua like loa kēia moʻolelo me ia?
I kēia lawe ʻia ʻana o ka ʻinaʻina e hoʻolei i ka wai, ua “hōhia” akula nā pono lau līpoa a pau e kēlā mana ʻeʻepa i ʻike ʻole ʻia e Koaʻekea mā; a iā ia i hoʻi mai ai a hiki i ka hale, ua lohe ʻia akula he halulu i loko o ke ao polohiwa, a pohā maila nā leo nei nākolokolo o ka hekili, me he lā ua kokoke mai i ka hopena o nā mea ola ʻuhane a pau, ka uila hoʻi e huʻepau ana i kāna hana ʻike a he kū maoli nō i ka weliweli a me ka hoʻomākaʻukaʻu nā hiʻohiʻona a ke Akua i hōʻike mai ai [i] ia mau minuke.
Ua hoʻomau ʻia kēlā mau haʻawina mai ia manawa aku a hiki i ka uhi ʻana mai o ka pō; a ʻo ka lima ia o nā pō o ke kau ʻana o ka mahina, a ʻo ka pō ia ʻo Kūkolu, ke helu ʻia mai ke ahiahi aku i kau ai ʻo Hilo, a ʻo ia kā kou mea kākau i hoʻomanaʻo aʻe ai i kēia mau wahi lālani mele:
“Nā pō mahina kēia
E hoʻomanaʻo aʻe iā Hilo
Kūkahi, Kūlua, Kūkolu
ʻO ka uakoko kai ka moana
ʻO ka pūnohu ʻula i ka wai
ʻO kaʻu ia lā i lohe ʻoe”
I kēia manawa a ka hekili a me ka uila e nākolokolo nei a mao aʻe, he wā ia no ke kuakoko e ʻāmaʻamau ana, a ʻo ia nō hoʻi ke kuakoko hope loa, aia hoʻi, ua ʻōʻili maila he keiki kāne maikaʻi, me ka maʻalahi loa o kona māmā, a hanu aʻela ʻo ia i nā ea o kēia ao, a ua piha loa ʻia ka makua kāne o ke kamaiki no ka ʻōʻili ʻana mai o ka mea āna e hiaʻai mau ana i kēlā a me kēia manawa, a no kona makemake nō hoʻi e hoʻokō i kāna i ʻōlelo mua ai i kāna wahine.
ʻAʻole wale ʻo ia kai komo i loko o ia haʻawina, akā, ʻo lākou nō a pau; a ma hope iho o ka mākaukau ʻana o nā mea a pau, ʻo ia ka manawa o Koaʻekea i kapa iho ai i ka inoa o ke keiki ʻo Hiʻilawe, a ʻo ia ka mea i ʻōlelo ʻia ai, “Hoʻāʻiaʻi ana ka wai o Hiʻilawe i luna.”
Ma hope iho o ka hoʻomaʻemaʻe ʻana o Kaholoakuaiwa, ua ulu aʻela ka manaʻo i loko o Pōkahi e noi aku i kona kaikunāne nāna ke keiki; a no ka hiki ʻole iā ia ke ʻuʻumi iho i kona manaʻo, no laila, ua noi ʻokoʻa akula nō ʻo ia i mua o kona hānau mua me kona manaʻo kuhihewa e hoʻokō ʻia ana lā hoʻi ia makemake ona.

bottom of page